واکاوی کودتای بیست و هشتم مرداد

صنعت نفت ایران در بیست و نهم اسفند ۱۳۲۹خورشیدی با تلاش های محمد مصدق و ایستادگی ملت مبارز ملی شد. با ملی شدن این صنعت، دولت انگلیس تلاش کرد تا منافع از دست رفته ی خود را دوباره به دست آورد به همین علت به فعالیت گسترده ای در داخل و خارج کشور برای مهار جنبش ملی نفت و جلوگیری از اجرای صحیح آن دست زد. در این شرایط دولت ایران برای جلوگیری از دسیسه انگلیسی ها در داخل کشور، در سی ام مهر ۱۳۳۱خورشیدی در یادداشتی به سفارت انگلیس در تهران، روابط سیاسی خود را با این دولت قطع کرد. محمد مصدق و جبهه ملی در برابر دولت انگلیس قرار گرفتند و در نهایت این دولت به این نتیجه رسید که تنها راه حل، سرنگونی دولت مصدق است.
دولت انگلیس با وجود موقعیت بین المللی و قرار داشتن در جایگاه دوم قدرت جهانی، به موافقت و همراهی آمریکا نیاز داشت، به همین دلیل و با آگاهی از میزان ترس بیمار گونه ی آمریکایی ها از کمونیسم، با عنوان کردن خطر کمونیزم آنها را برای کودتا ضد دولت مصدق متقاعد کرد.
پس از تصویب طرح مشترک انگلیس و آمریکا برای سرنگونی مصدق، سفارت آمریکا به همراه عوامل انگلیسی مسوولیت اجرای آن را برعهده گرفت. کرمیت روزولت فرمانده ی سیا درخاورمیانه در بیست و هشتم تیر ۱۳۳۲ خورشیدی به تهران وارد شد و پس از دیدار با محمدرضا پهلوی و جلب نظر او فعالیت های خود را برای از میان برداشتن دولت مصدق شروع کرد.
بنابر اسناد آمریکا، تحقیقات به این نتیجه رسید که ترکیبی از پهلوی دوم و فضل الله زاهدی با کمک افراد سیا در ایران، شرایط خوبی برای سرنگونی حکومت مصدق ایجاد خواهد کرد. کرمیت روزولت و همکارانش هنگامی که به دنبال تحکیم نقشه ی عملیاتی خود بودند توجه خود را به ۲ عامل معطوف کردند. یکی واکنشی که می بایست در قبال قوی ترین عناصر جانبدار مصدق مثل رهبران ایل قشقایی (خسروخان و ناصرخان) نشان می دادند و دیگری کوشش هایی که صرف تقویت و توسعه نیروهای ضد مصدق می شد.
برای عملی شدن کودتا نیاز بود تا محمدرضا پهلوی هم با آنها همکاری کند و فرمان نخست وزیری زاهدی و عزل مصدق را امضا کند، وی که هرگز به عنوان یک فرد شجاع شناخته نشده بود در ابتدا مردد بود اما سرانجام عوامل کودتا با اعمال فشار بر محمدرضا، او را با خود همراه کردند.
آن چه پهلوی دوم را عقب نگه می داشت فقط ویژگی های شخصیتی او نبود چراکه مصدق محبوب ترین شخصیت تاریخ معاصر ایران به شمار می رفت و اگر چه عملیات خرابکارانه و فشارهای اقتصادی بریتانیا او را تضعیف کرده بود، هنوز هم مورد علاقه و ستایش مردم ایران قرار داشت.
نخستین عملیات برای انجام دادن کودتا در بیست و پنجم مرداد ۱۳۳۲خورشیدی آغاز شد اما سرهنگ نعمت الله نصیری فرمانده گارد شاهنشاهی در خانه ی مصدق دستگیر شد و کودتا ناکام ماند. با شکست کودتا، محمدرضا پهلوی به خارج از کشور فرار کرد.
هنگامی که روزولت خبر شکست کودتای نظامی و دستگیری سرهنگ نصیری را از رادیو شنید دست به کار بررسی و اجرای کودتای دوم شد. محمدرضا پهلوی که در کودتای نخست شکست خورده بود فرمان نخست وزیری زاهدی را امضا کرد و این موضوع در بیست و هشتم مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی در روزنامه های ستاره اسلام، آسیای جوان، آرام، مرد آسیا، ملت ما و ژورنال دو تهران منتشر شد.
جنب و جوش خیابان های بزرگ تهران را فرا گرفته بود مقاومت ها از میان رفته و ستاد ارتش به دست مخالفان مصدق افتاد. در پایان این روز خانه مصدق به تصرف درآمد. دولت مصدق سقوط کرد و سرلشکر فضل الله زاهدی عهده دار تشکیل کابینه جدید شد.
پس از کودتا مصدق در دادگاه نظامی محاکمه شد و برخلاف دفاعیه ی مستندی که از کارها و دیدگاه های خود ارایه کرد به سه سال زندان محکوم و با پایان محکومیت خود به احمدآباد تبعید شد و زیر نظارت شدید دولت در انزوا زیست و در نهایت در چهاردهم اسفند ۱۳۴۵ خورشیدی بر اثر بیماری سرطان در ۸۴ سالگی چشم از جهان فروبست. مصدق وصیت کرده بود پیکرش را کنار کشته شدگان سی ام تیر در آرامگاه ابن بابویه دفن کنند، اما با مخالفت پهلوی دوم چنین نشد و او در یکی از اتاق های خانه اش در احمدآباد به خاک سپرده شد.
با اجرای این کودتا به تدریج گفتمان مبارزات اصلاحی از رونق افتاد و شرایط برای پذیرش گفتمان های انقلابی (ابتدا از نوع مارکسیستی آن و بعد از نوع مذهبی آن) فراهم شد. اعتراض ها از بخش های میانی و جامعه مدنی در حوزه آشکار به بخش های پنهان جامعه رفت و بعد ها همین بخش های پنهان فرصت پیدا کردند (در خرداد ۴۲ و در انقلاب اسلامی ۵۷) با بسیج مردم چنان قدرت اجتماعی پیدا کنند که به جای اصلاح حکومت، خواهان براندازی حکومت پهلوی شوند.

**پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز وقوع کودتای بیست و هشتم مرداد ۱۳۳۲خورشیدی با «دکتر علی ططری» رییس مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به گفت وگو پرداخته است.
علی ططری با توضیح در مورد نقش نفت در تاریخ معاصر ایران اظهار داشت: ملی شدن صنعت نفت ایران موافقان و مخالفانی در داخل و خارج از کشور داشت. هواداران سیاست انگلیس از مهمترین مخالفان داخلی ملی شدن نفت بودند. در صدر مخالفان خارجی دولت انگلیس قرار داشت که با ملی شدن صنعت نفت منافع سرشار خود را در ایران از دست داده بود؛ منافعی که از زمان کشف نفت در ایران نصیب انگلیس شده بود، هر چند سهم کمی به دولت ایران پرداخت می شد اما با نگاهی به اسناد آرشیوی که در کشور وجود دارد این حقیقت تلخ به دست می آید که گاهی آن دولت قایل به همان سهم کم هم نبود.
رییس مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در خصوص زمینه های شکل گیری کودتای بیست و هشتم مرداد اظهار داشت: از مهمترین کشورهای صحنه گردان این کودتا دولت انگلیس و آمریکا بودند. دولت انگلیس بعد از ملی شدن صنعت نفت به دنبال تضعیف دولت ملی در داخل و در مجامع بین المللی بود. چون سال های ۱۳۲۹ خورشیدی به بعد دوران اوج اتحاد ملی (مذهبیون و ملی گراها) بود، دولت انگلیس نتوانست از لحاظ داخلی دولت مصدق را تضعیف کند از این رو در زمینه خارجی دست به کار شد و شکایت خود را به دیوان بین المللی لاهه برد اما در این امر موفقیتی کسب نکرد، زیرا مصدق با زیرکی تمام بیان کرد که شرکت نفت ایران و انگلیس یک شرکت غیر دولتی به حساب می آید و درگیری میان دولت ها نیست و این دیوان صلاحیت برای رسیدگی به این شکایت ندارد. موفقیت دولت ملی در مجامع بین المللی سبب شد تا دولت بریتانیا با استفاده از تجربه حضور در منطقه و نفوذی که در ایران داشت به کودتا علیه این دولت دست بزند.
وی در ادامه بیان کرد: دولت آمریکا نیز به بهانه ی جلوگیری از خطر کمونیسم زمینه ساز این کودتا شد. با جنگ جهانی دوم و بلوک بندی در دنیا، که در صدر بلوک شرق شوروی و در بلوک غرب چهره ی نوظهور ایالت متحده آمریکا قرار داشت، ایران به دلیل موقعیت سوق الجیشی خود برای این دولت ها حایز اهمیت بود. دولت آمریکا در اسناد سازمان سیا و دیگر اسناد خود دخالت در کودتا را می پذیرد و دلیل اصلی این دخالت را خطر شوروی و رخنه کمونیسم می داند و این امر را به عنوان بخشی از سیاست های خارجی آمریکا به رسمیت شناخته است که همین امر نقطه ی آغازین جنگ سرد در سال های بعدی شد. هر چند نباید از نظر دور داشت که دولت آمریکا به دنبال فرصتی بود تا از منافع سرشار طلای سیاه ایران استفاده کند.
علی ططری ضمن اشاره به زمینه های داخلی شکل گیری کودتای بیست و هشتم مرداد تصریح کرد: از دیگر عواملی که باعث ایجاد کودتا شد اقدام های مصدق و عناصر اصلی جبهه ی ملی بود. جبهه ی ملی و شخص مصدق در محاسبات سیاسی خود دچار اشتباهاتی شدند. از جمله اینکه در انتخابات مجلس هفدهم دولت مصدق نتوانست مدیریت توانمندی از خود نشان دهد و همین امر دست مخالفان را در انتخابات باز گذاشت. همچنین لایحه افزایش اختیارهایی که مصدق تقدیم مجلس کرد، اختلافاتی را به وجود آورد.
رییس مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در مورد دلایل انتخاب سرلشکر زاهدی برای انجام دادن کودتا، پس از اشاره به حضور زاهدی در نهضت های مختلف مانند نهضت جنگل و دیگر نهضت ها، یادآور شد: زاهدی شخصیت پیچیده ای داشت؛ چه از زمانی که حاجعلی رزم آرا رییس ارتش بود و چه هنگامی که در مجلس از نهضت ملی هواداری می کرد. دوره ای در هیات وزیران مصدق قرار داشت و دوره ای دیگر به دشمن قسم خورده ی وی تبدیل شده بود. با اعدام انقلابی رزم آرا قدرت زاهدی به عنوان چهره ی نظامی در کشور مطرح شد؛ یک چهره ی نظامی بسیار قوی که مورد توجه دولت های انگلیس و آمریکا قرار گرفته بود.
علی ططری درباره نتیجه ی کودتای بیست و هشتم مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی تصریح کرد: در هنگام وقوع این کودتا جامعه ی ایران هنوز به پختگی و خرد جمعی نرسیده بود. از این رو کودتای ۲۸ مرداد یکی از عوامل بستر ساز مبارزات بعدی مردم ایران علیه حکومت پهلوی شد. محمدرضا پهلوی بعد از کودتا قدرتش زیاد شد و ساختار دیکتاتوری خود را تشدید کرد. همچنین از این زمان به بعد نفوذ آمریکا در ایران بیشتر شد و چتر حمایتی خود را بر سر حکومت پهلوی ایجاد کرد که همین عوامل زمینه ساز به وجود آمدن نارضایتی در سطح وسیع جامعه شد.
رییس مرکز اسناد مجلس شورای ملی در پایان گفت: هر چند بخشی از جامعه ی ایران با انجام دادن کودتای بیست و هشتم مرداد همراه شدند اما به تدریج عده ی زیادی از آنها به اشتباهات خود پی برده و سعی کردند در اتفاقات بعدی آن را جبران کنند.

منابع:
– کینزر، استیون. همه مردان شاه :لطف الله میثمی، تهران، صمدیه، ۱۳۸۲٫
– نجاتی، غلامرضا. جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، چاپ هشتم، بی جا، شرکت سهامی انتشار،۱۳۷۸- ویلبر،دونالد. سرنگونی دولت مصدق به روایت سند سازمان CIA، ت: بهمن سراحیان، سلمان قاسمیان، تهران، دانشنگار، ۱۳۸۹٫
-گازیورسکی، مارک . سیاست خارجی آمریکا و شاه، ترجمه جمشید زنگنه، تهران، موسسه خدماتی رسا، چ ۲، ۱۳۷۲٫
-ایدن، آنتونی. خاطرات آنتونی ایدن، ترجمه کاوه دهقان، بی جا، فرزانه، ۱۳۵۷٫
-لپینگ، بریان. سقوط امپراطوری انگلیس و دولت دکتر مصدق، ترجمه محمود عنایت، تهران، کتابسرا، ۱۳۶۵٫
-گذشته چراغ راه آینده، پژوهش گروه جامی، تهران، انتشارات ققنوس، چ ۶، ۱۳۷۷٫
-بهزادی، علی. شبه خاطرات، ج ۱، تهران، زرین، چ ۲، ۱۳۷۵٫
-پیرانی، احمد. شاهپور غلامرضا پهلوی، تهران، آفرین، ۱۳۸۲٫
-موحد، محمدعلی. ناگفته ها و ناگفته ها تحلیلی برکتاب خواب آشفته، تهران، کارنامه، ۱۳۷۹٫
*گروه اطلاع رسانی(مهدی احمدی)